Chỉ hai tháng sau khi nhậm chức, chiến dịch diệt tù hãm ma túy của Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte đã làm cho hơn 1.800 người thiệt mạng. Giới phân tách nghĩ là trạng thái bạo lực này có thể đẩy Philippines tham gia một "cơn say máu" không có hồi kết, đe dọa nền móng của cả phường hội, theo NYTimes.
Chuyên gia luật Amanda Taub, giáo sư thỉnh giảng về luật quốc tế và nhân quyền tại Đại học Fordham, New York, Mỹ, kiếm được thấy đây không đơn giản là một trận chiến giữa cái tốt và cái xấu, mà thực chất thực thụ của "cơn say máu" tinh vi hơn phổ biến, trong đó chính cư dân Philippines đã góp phần sản xuất bối cảnh cho làn sóng thịt chóc đó.
Khởi thủy
Phần nhiều nạn nhân bị bắn chết trong các cuộc đọ súng với cảnh sát và những lực lượng dân binh tự trang bị mà chưa hề bị chứng minh là tội ác trước một tòa án hợp lí. Những vụ làm thịt chóc kiểu này làm cho Liên Phù hợp Quốc bức xúc, nhưng người dân Philippines lại nồng hậu ủng hộ, và uy tín của Tổng thống Duterte cũng tăng vọt.
Theo các nghiên cứu thị trấn hội học, làn sóng giết mổ chóc kiểu này thường mở đầu với một nhà nước yếu kém và đại chúng luôn có cảm giác bất an, mất niềm tin tham gia các thể chế giễu của chính quyền. Trong bối cảnh đó, những sáng kiến ngắn hạn thường đẩy người ta tới những quyết định thiếu sáng láng dẫn đến tình trạng bạo lực, và một khi nó đạt đến hạn độ đẫm máu như ở Philippines, nó đa số chẳng thể xong xuôi lại.
Bà Taub cho rằng cội rễ của điều bắt nguồn trong khoảng giai đoạn cầm quyền của cựu tổng thống Benigno Aquino, người đã không thể cải thiện được hệ thống tư pháp đầy tham nhũng và thiếu hiệu quả của Philippines như những gì đã hứa khi đắc cử năm 2010. Chính quyền của ông đã phải đối mặt với một loạt bê bối can hệ tới bình yên, trong đó có vụ khủng hoảng con tin ở Manila 2010, khi cảnh sát bị chỉ trích là bức xúc lờ đờ chạp, kém cỏi khiến 8 nạn nhân bỏ mạng.
Trong mắt mọi người, ông Aquino bị coi là một tổng thống mềm yếu, không cương quyết đưa ra những giải pháp cần thiết để giải quyết các điều của nước nhà.
"Thực tại là chuỗi hệ thống tư pháp, tòa án đã bị tê liệt ở Philippines", Phelim Kine, phó giám đốc chi nhánh châu Á của đơn vị Giám sát Nhân quyền, phản hồi.
Theo ông Kine, những người có quyền thế ở Philippines dễ dàng "chạy án" trước hệ thống tư pháp. "Khi đại chúng nghĩ là có những người có thể sắm chuộc được cảnh sát, họ càng tin rằng chính phủ và hệ thống tư pháp là một phần của vấn đề đó, chứ chẳng phải là giải pháp", Kine nói.
Chính vấn đề này làm dân chúng cảm thấy không được bảo vệ trước tội nhân, thúc đẩy họ chuẩn bị ủng hộ các cách thức bạo lực kiểu tự phát, vốn được họ coi như biện pháp trừng phạt tốt nhất để vãn hồi trơ thổ địa tự và tự bảo kê mình.
Nghiên cứu tại các nước nhà Mỹ Latin như Colombia, Mexico, Guatemala của giáo sư Gema Santamaria thuộc Viện Công nghiệp Không người điều khiển Mexico và chuyên gia Jose Miguel Cruz tại Đại học Toàn cầu Florida cho thấy những người thiếu niềm tin vào các thể dè bỉu của quốc gia lại càng có xu hướng ủng hộ bạo lực tự phát. Trái lại, ở những nước có thể chế nhà nước mạnh, khuynh hướng phản đối các cuộc giết mổ người không qua xét xử rõ nét hơn.
"Cư dân hướng đến bạo lực tự phát như một sự thay thế cho hệ thống tư pháp chính thống", bà Santamaria nói. Bạo lực tự phát đó biểu lộ dưới phổ biến cơ chế, trong khoảng những vụ hành quyết trước đám đông ở Mexico, cho tới các đội ngũ tự vệ bán quân sự ở Colombia, nhưng thực chất của chúng đều giống nhau.
Theo chuyên gia này, dù không tin tưởng vào cảnh sát, cư dân các nước đó lại cổ vũ các vụ nổ súng giết thịt nghi phạm vượt quá thẩm quyền của cảnh sát, bởi họ coi sự trừng trị ngay tức thời đó hiệu quả hơn đa dạng so với thứ tự lê thê của chuỗi hệ thống tư pháp tham nhũng.
Theo bà Taub, nỗi phản ứng trước sự bất lực của chính phủ trong việc đảm bảo an ninh cơ bản cho cư dân đã làm cho họ khát khao một lãnh đạo mới, có thể thực hiện những hành động quyết liệt hơn để mang đến an ninh cho quần chúng.
Những nhà lãnh đạo như ông Duterte đã nhân thức cách khai thác tâm lý này của mọi người, bắt buộc ra những giải pháp ngắn hạn nhằm chỉ tiêu "khắc phục vấn nạn của nước nhà". Ông Duterte đã thắng cử với lời hứa sẽ quét tinh khiết tù hãm ma túy ở Philippines chỉ trong 6 bốn tuần.
Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte. Ảnh: Reuters
Hậu quả
Theo chuyên gia James Robinson, giáo sư chính sách công tại Đại học Chicago, trong xã hội kém an toàn, những chính trị gia cổ lỗ vũ cho cơ chế bạo lực này sẽ được quần chúng ủng hộ, còn những người phản đối sẽ bị gắn mác là "yếu đuối, bất lực".
Chính yếu tố này càng khiến các lãnh đạo như ông Duterte khuyến khích bạo lực tự phát phổ quát hơn, ngay cả khi trạng thái đổ máu chỉ càng khiến trầm trọng thêm bầu không khí bất ổn, và chỉ tiêu của các cuộc lùng diệt thỉnh thoảng là người không có tội.
Chuyên gia này cho rằng các biện pháp kiểu "sắm và diệt" của ông Duterte không nhắm đến điều then chốt bây giờ của Philippines, đó chính là cách tân thể giễu cợt để lấy lại lòng tin của người dân tham gia hệ thống tư pháp. Có vẻ như biện pháp truy nã tìm các băng đảng tội nhân và hủy hoại chúng dễ dãi hơn toàn bộ so với cuộc canh tân chính trị đầy chông gai.
Theo bà Taub, với việc tuyên bố phá hủy hàng nghìn tội phạm trong hai bốn tuần, ông Duterte có thể giúp người địa phương có cảm giác rằng tình hình đang cải thiện. Thế nhưng các vụ giết thịt chóc lồng cồng trên phố xã sẽ lại càng gây ra tâm lý bất an trong một bộ phận đại chúng, khiến cho họ phải phụ thuộc các giải pháp bạo lực hơn, và cái vòng lẩn quẩn tiếp diễn không bao giờ xong xuôi.
"Một khi chính quyền nói rõ rằng không người nào bị trừng trị vì các vụ làm thịt người không qua xét xử, bất kỳ bạn nào mang súng và nỗi thù hận trong lòng cũng đều có thể trừng phạt người khác mà không lo lắng về hậu quả", ông Kine nói.
Dư luận lúc đó sẽ yên cầu phải có thêm các vụ thịt người nơi công cộng để đảm bảo bình an cho họ. Rút cuộc, tình hình sẽ sớm vượt ra khỏi vòng kiểm soát.
Chẳng hạn như ở thị trấn Tagum trên đảo Mindanao, nơi chính quyền động viên cảnh sát mặc thường phục và các đồng sự sát hại những người vi phạm luật pháp dù là ốm nhất, kể cả trẻ thơ, nhân danh trận chiến chống tù đọng.
Ông Kine cho nhân thức, sau khi thực hiện những vụ giết thịt người mà không bị trừng trị, các biệt đội tử thần này khởi đầu quay sang thi hành những vụ ám sát theo phù hợp đồng để kiếm tiền. Những người chống lại họ, kể cả sĩ quan cảnh sát, đều bị coi là quân thù và thường bị mưu sát. Thị trấn trở thành gian nguy và bất ổn hơn, nơi dân thường là những người hứng chịu hậu quả nặng nài nỉ nhất.
Một khi bạo lực biến thành phương tiện chấp thu được để khắc phục bất đồng, người dân sẽ rất khó khăn có thể tin tưởng vào bất cứ hệ thống nào khác, bà Santamaria nhận định. Khi nhà nước mua bí quyết vãn hồi trơ trọi tự, họ sẽ đối mặt với với đám đông không còn tin cẩn tham gia "thượng tôn quy định", bởi họ đã từng được nhà nước tạo động lực dùng bạo lực tự phát.
Người Philippines biểu tình trước hội sở cảnh sát giang sơn phản đối các vụ làm thịt người không qua xét xử. Ảnh: Inquirer
Hàng thập kỷ sau khi bùng phát làn sóng bạo lực tự phát, Guatemala và Colombia đến nay vẫn chưa thể xây dựng lại được bơ vơ tự do nhà nước kiểm soát, khi các lực lượng dân binh bán thiết bị vẫn vẫy vùng và có tác động nhất quyết trong nền chính trị đất nước.
"Đây có nhẽ là bài học đáng lo lắng nhất, khi khát khao được bình yên của người dân thông thường, liên minh với các thể giễu cợt yếu kém và tư duy ngắn hạn, có thể đẩy giang sơn tới thảm họa ngày một lớn", bà Taub nhấn mạnh.
